Türkiye Türkçesi Ağızları ve Altay Türkçesinde “Ortan/Orton” Kelimesi Üzerine

Abstract

Türkçe, yayıldığı alan itibariyle dünyanın en geniş coğrafyasında konuşulan ve tarihsel
kökleri yönünden de çok eski yüzyıllara kadar inen bir dildir. Bu kadar geniş ve derinlikli bir
dilin tarihsel ve çağdaş lehçeleriyle; bu lehçelerin ağızlarında ses ve şekilbilgisi, anlam bilimi ve
söz dizimi açısından pek çok benzerlikle karşılaşılması son derce doğaldır. Ancak, birbirinden
yüzyıllar boyunca uzakta kalmış ve çağdaş dönemde sosyal ve kültürel temas bakımından
hemen hiç bağlantısı olmamış lehçe ve ağızlar arasındaki sesbilgisel, biçimbilgisel ve anlamsal
benzerliklerle karşılaşmak bazen şaşırtıcı olmaktadır. İşte bunlardan biri Türkiye Türkçesi
ağızlarında kullanılan ve özellikle üç evlat arasından ortadakini yani ikinciyi ifade etmek içim
kullanılan ortan kelimesiyle Altay Türkçesinde yine genellikle evlatlar arasındaki sırayı ifade
eden ve ortadaki, ortada bulunan anlamında kullanılan orton kelimesidir. Makalede, Türkiye
Türkçesi ağızlarında ve Altay Türkçesinde bir zarf olarak ortan/orton kelimelerinin kullanıldığı
coğrafi alanlar, yazılı kaynaklardan taranarak, anlamlarıyla birlikte gösterilmekte ve hem
anlamsal hemde yapısal bir çözümleme yapılmaya çalışılmaktadır. Bu analizde, kelimenin Orhun
Yazıtlarından itibaren Divanu Lügati’t-Türk’te ve Radloff’un Türk Lehçeleri Sözlüğü Denemesi
adlı eseri ile Sir Gerard Clauson’ın “On Üçüncü Yüzyıl Öncesi Türkçesinin Etimolojik
Sözlüğü” adlı çalışmalarından orta/ortu/ortun maddelerinin anlamları ve kullanımları göz
önünde bulundurulmuştur. Ayrıca Tuncer Gülensoy’un yaptığı köken bilgisel değerlendirme
ile or/ort or-/ort-ad ve fiil köklerine gelen eklerin anlam ve işlev özellikleri de belirlenmeye
çalışılmıştır. Bunun yanında kelimenin göçüşmeli (metathesis) biçimi otra/otru hakkında da
değerlendirme yapılmıştır. Derleme Sözlüğünde geçen ve “yemenideki dikiş” anlamına gelen
“ortan” kelimesinin de aynı anlam özellikleri taşıdığı gösterilmiştir. Böylece, birbirinden çok uzak
coğrafyalarda yaşayan iki yazı dili/lehçe ve bunların ağızlarında ortak olarak kullanılan ortan/
ortun kelimelerinin hem yapısal hem de anlamsal çözümlemeleri ortaya konmaya çalışılmıştır.
Bu makalede esas hedef, köken bilgisi yönünden bir sonuca ulaşmak değildir; Altay Türkçesi
ve Türkiye Türkçesi ağızlarındaki bu müşterek kullanımın tarihsel kökenini gösterebilmek ve
ağızlarda hala yaşıyor olmasını yorumlamaktır. Bu yorumlamanın temelini de Oğuz Türkleriyle
Altay Türklerinin, Türkçenin ilk yazılı verimlerinin ortaya konduğu çağlarda birbiriyle yakın
teması olduğu düşüncesi yatmaktadır.