Түрік және алтай тілдеріндегі «ортан/ортон» сөзі туралы

Аңдатпа

Түркі тілі – қолданылу аясы жағынан дүниенің ең кең географиясында қолданылатын, тарихи тамыры көне дәуірлерден бастау алатын тіл. Осындай кең де терең тілдің тарихи және қазіргі диалектілерінің арқасында жергілікті диалектілерде фонетика мен морфологияда, семантика мен синтаксисте көптеген ортақ нәрселердің табылуы заңды. Дегенмен, ғасырлар бойы бір-бірінен алшақ жатқан
және қазіргі кезеңде әлеуметтік жәнемәденибайланыстары жағынан ешбір байланысы жоқ диалектілер
мен жергілікті диалектілер арасында фонологиялық, формалық және мағыналық ұқсастықтарды табу
кейде таң қалдырады. Соның бірі – түрік тілінің жергілікті диалектілерінде орта, яғни үш баланың екіншісі деген мағынада арнайы қолданылған «ортан» сөзі мен «ортон» сөзі; ол алтай-түркі тілінде де балалар арасындағы тәртіпті білдіру үшін ортада кім тұр деген мағынада қолданылады. Мақалада ортан/
ортон сөздерінің түрік және алтай түркілерінің жергілікті диалектілерінде үстеу ретінде қолданылатын
географиялық аймақтары жазба деректерден зерттеліп, мағыналарымен бірге көрсетіліп, мағыналық
және құрылымдық талдау жасауға талпыныс жасалды.Бұлталдауда орта/орту/ортун сөздерінің мағыналары мен қолданысы Орхон жазбаларынан бері “Диуани лұғат ат түрк”, Радловтың “Түрік диалектілері
сөздігі” және сэр Жерард Клаусонның “XIII ғасырға дейінгі Түрік тілінің этимологиялық сөздігі” арқылы
ескерілді. Сонымен қатар, ғалым Тунчер Гүленсой жүргізген этимологиялық ақпараттық бағалау
арқылы or/ort зат есімге жалғанған жұрнақтары мен етістіктің or-/ort түбірлерінің мағынасы мен функционалдық сипаттамаларын анықтауға тырыстық. Сонымен қатар,otra/otru сөзінің метатезалық нұсқасы
сараланды.Мақалада «ортан» сөзінің Сөздік-жинақта айтылған және «орамалдағытігіс» деген мағынаны
білдіретін мағыналық сипаттары бірдей. Сөйтіп, «ортан/ортун» сөздерінің құрылымдық та, семантика -
лық тұрғыдан да талдауын ашуға талпыныс жасалды; олар екі жазба тілде/диалектілерде және олардың
өте шалғай географиялық аймақтарда тұратын жергілікті диалектілерде қолданылады. Бұл мақаланың
негізгі мақсаты – этимология тұрғысынан қорытындыжасау емес, алтайтілі мен басқа түркі тілдеріндегі
бұлортақ қолданыстың тарихиэтимологиясын көрсетіп, оның жергілікті диалектілерде әлі де бар екенін
түсіндіру. Бұл түсіндірме түркі тіліндегі алғашқы жазба деректер ашылған кезде оғыз тайпалары мен
алтайлықтардың өзара бір-бірімен тығыз байланыста болған деген пікірге негізделген.