Едіге «Қырық батыр» туралы эпостар циклі: нұсқалар және нұсқалардың зерттелу тарихы

Аңдатпа

Қазақ әдеби ортасына дәстүрге айналған Қырық батыр эпикалық оқиғасы «Әншібай батыр және оның ұрпақтары», «Қарадон батыр және оның ұрпақтары», «Әртүрлі батырлар туралы жырлар» атты үш түрлі циклден тұрады. Едіге және оның ұрпақтары туралы эпостардың циклизациясы «Қырық батыр» циклизациясының үш шеңберінің алғашқысы болып табылатын «Әншібай батыр және оның ұрпақтары» цикліне кіреді. Бұл топтамаға енген дастандар маңғыт руынан шыққан батырларға арналған және көп жағдайда тарихи тұлғалар болып табылады. Циклизация – Алтын орда және оның мұрагері Ноғай ордасы туралы әңгіменің поэтикалық көрінісі.

«Қырық батыр» циклизациясында Алтын орда мен Ноғай ордасының батырлық эпостарының барлығы дерлік қамтылған. Циклизацияға эпостың қай нұсқалары қосылатыны әңгімешілерге байланысты. Ортағасырлық жылнамаларда, осы кезеңнің қолжазбаларында және басқа да жазба деректерде бұл эпикалық қаһармандардың ортағасырлық тарихи сахнадағы белсенді рөлі жан-жақты қарастырылады. Эпостың негізгі мазмұны ноғай халқының азаттығы, халқының амандығы, олардың өздеріне жиі шабуыл жасайтын қалмақтар мен қызылбасәскерлерінің шабуылдарынан өзін және туған жерін қорғағаны туралы баяндалады.

Циклдің үш буынының біріншісінің негізгі өзегі – «Едіге» дастаны. Негізінде, Едіге мен оның ұрпақтары туралы әңгіме «Қырық батыр» циклінің негізін құрайды. Одан кейінгі барлық дастандар оның шежіресіне жататын адамдарға арналған.