Sır derya oğuzları ve onlarınözbek türklerinin etnik oluşumundaki yeri

Abstract

Özbeklerin etnik oluşumuna pek çok Türk boyları ve gayrı Türk (Moğol vd, özellikle
Doğu İranlı) gruplar katkıda bulunmuşlardır. Nitekim, Özbekler’in bünyesini teşkil eden
Türk boylarının çeşitlilik arzettiği, bu durum bugünlerde bile Özbek ağızları arasında Karluk,
Kıpçakça ve Oğuzca ağırlık kazanmasıyla kendi tesbitini bulduğu bir gerçektir. Bilindiği gibi,
Oğuzlar Anadolu Türkleri, Türkmenler ve Gagauzlar, Azerbaycan ve İran’daki birçok Türk
grupları (Afşar, Kaşkay, Songur, Horasan Türkleri, Halaç vd) ve Çin’deki Salarlar’ın etnik
oluşumunda baş ve en etkin rolü oynamışlar. Özellikle, Oğuzların Özbek etnik oluşumundaki
katkısı daha belirgin olup, buna benzer bir etki diğerlerine nazaran Kırım Tatarları ve
Kumuklarda daha fazla hissedilmektedir. İlmi literatürde Özbek konuşma dilinin «Karluk
lehçesi», «Kıpçak lehçesi» ve «Oğuz lehçesi» olarak adlandırılması da bunu tesbit eder.
En çok Karluk Türkçesi ve ikinci olarak Kıpçak ağızları Özbekistan’da ve ona komşu bölgelerde
daha fazla konuşulduğu gibi, Özbek Oğuzcası Harezm merkezli olarak Buhara vilayetinin
kuzey-batı kısımları (Alat ve Karaköl tümenleri), Çarcüy (Lebap), Taşavuz(Kuzey-Doğu
Türkmenistan), Horasan (Kuzey-Doğu İran) ve kısmen Kuzey Afganistan’daki Özbek ahali
arasında kullanılmaktadır. Aslında Özbekler’in oluşumunda Oğuz boylarının katkısı daha
fazla olmuş ancak orta çağlarda Orta Asya’da kurulan Türk devletlerinin kurucuları daha
çok Karluk / Hakanî ve benzerleri (örn. Karahanlılar) ve Kıpçak soylu (örn. Özbek Hanlıkları)
olması Oğuz etkisinin ikinci planda kalmasına yol açmıştır. Nitekim, Özbeklerin yaşadığı bir
çok bölgede, özellikle, Harezm, Güney Kazakistan (Türkistan, Karnak, İkan, Karabulak vd),
Nurata dağları (bugünlerde Nevai vilayeti), Semerkant şehrinin güney-batı kısımlarında Oğuz
Türkçesinin izleri görüldüğü kadar bir çok Oğuz boy adlarının etnotoponim olarak korunduğu
bunu tasdik eder.